Παρασκευή 20 Φεβρουαρίου 2015

Αιτιοκρατία.

Αιτιοκρατία ή ντετερμινισμός ή καθορισμός είναι ο καθορισμός του αποτελέσματος από το ή τα αίτια του στις δεδομένες συνθήκες1. Ανάλογα με το επίπεδο οργάνωσης της ύλης ή τα φαινόμενα που εξετάζουμε, διακρίνουμε διάφορες μορφές αιτιοκρατίας. Την μηχανιστική ή Λαπλασιανή, η οποία χαρακτηρίζει τα μηχανικά φαινόμενα, την δυναμική αιτιοκρατία για τα ηλεκτρομαγνητικά φαινόμενα και την σχετικιστική θεωρία της βαρύτητας, καθώς και τις στατιστικές μορφές αιτιοκρατίας, τον κλασσικό και τον κβαντικό στατιστικό καθορισμό. Σύμφωνα με τον τελευταίο ο κόσμος του μικρού συνιστά μία πολυδύναμη, πολυσύνθετη πραγματικότητα δυνάμει καταστάσεων, οι οποίες πραγματώνονται, υποστασιοποιούνται, μετασχηματίζονται σε ενεργεία (απτές, πραγματικές) ανάλογα με τις εσωτερικές συνθήκες/αλληλεπιδράσεις του κβαντικού στατιστικού συνόλου, και ανάλογα με τις αλληλεπιδράσεις του κβαντικού συστήματος καθ’ εαυτού με τις εξωτερικές συνθήκες (περιβάλλον ή μετρητική συσκευή). Οι μετασχηματισμοί αυτοί είναι μη γραμμικοί, μη αντιστρεπτοί, μη στιγμιαίοι. Το αποτέλεσμα που θα λαμβάνουμε κάθε φορά από την μέτρηση καθορίζεται από το «παιχνίδι» αυτών των αλληλεπιδράσεων. Επομένως, το ότι οι ίδιες αιτίες δεν οδηγούν πάντοτε στο ίδιο αποτέλεσμα δεν σημαίνει την ύπαρξη κάποιας ενδογενούς αυταρχίας (ιντετερμινισμού)1 στο επίπεδο των μικροφαινομένων, αλλά την ύπαρξη μιας πολυδύναμης, συνθετώτερης μορφής καθορισμού (αιτιοκρατίας) που υπερβαίνει τις κλασσικές μορφές της μηχανικής και της δυναμικής αιτιοκρατίας, του κβαντικού στατιστικού καθορισμού.
Η μηχανιστική αιτιοκρατία είναι απολύτως ακατάλληλη, αναρμόδια και συνεπώς ανεπαρκής για τα φαινόμενα του μικρόκοσμου. Ακόμη και εάν γνωρίζαμε την θέση και την ορμή του σωματίου, η γνώση αυτή δεν θα αρκούσε για να προβλεφθεί η συμπεριφορά του σωματίου κατά την αλληλεπίδραση του με το όργανο μέτρησης, επειδή η μέτρηση στην μικροφυσική δεν είναι μηχανικό φαινόμενο. Είναι μία μη γραμμική διαδικασία μετασχηματισμών, η οποία δεν ανάγεται σε μηχανικούς όρους. Παρά ταύτα, οι αντιαιτιοκράτες επιμένουν να την χρησιμοποιούν στην θέση της ειδικής για την περίπτωση του μικρόκοσμου μορφής αιτιοκρατίας. Είναι σαν να προσπαθούν να ανοίξουν όλες τις πόρτες με το ίδιο κλειδί, και όταν δεν τα καταφέρνουν βγάζουν το συμπέρασμα ότι τα κλειδιά δεν ανοίγουν τις πόρτες. Έτσι όταν αποδειχθεί η ανεπάρκεια της μηχανιστικής αιτιοκρατίας για τα φαινόμενα του μικρόκοσμου, περιχαρείς και αλαλάζοντες λένε ότι στον κόσμο του μικρού δεν ισχύει η αιτιοκρατία. Στην συνέχεια επεκτείνουν το αυθαίρετο νοητικό τους κατασκεύασμα και στον μακρόκοσμο, ισχυριζόμενοι ότι η αιτιοκρατία στον μακρόκοσμο δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση, η οποία οφείλεται στην ισχύ του νόμου των μεγάλων αριθμών.
Η αιτιοκρατία ήταν πάντοτε στο στόχαστρο της κυρίαρχης ιδεολογίας. Κι αυτό είναι πολύ φυσικό, δοθέντος ότι η αιτιοκρατία αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο της υλιστικής κοσμοαντίληψης. Ο κατάλογος των δηλώσεων, των άρθρων, των απόψεων που διατύπωσαν κατά καιρούς οι εκπρόσωποι της είναι ιδιαίτερα μακρύς. Θα περιοριστούμε, όμως, σε λίγες χαρακτηριστικές. Ο Ι. Ζερβός σ’ έναν μακρύ επίλογο στο βιβλίο του Buchner Δύναμις και Ύλη τόνιζε ότι ο υλισμός και η αιτιοκρατία οδηγούν στην ανηθικότητα. Έτσι, «η μεν ζωή δεν έχει σκοπό, αφ’ ετέρου δε η ηθική αξία και ευθύνη δεν υφίστανται» (L. Buchner, Δύναμις και Ύλη, Φέξης, 1925, σ. 203). Ο καθηγητής Β. Αιγινήτης το πήγε πιο μακριά. Στο Λεξικό του Ήλιου στο λήμμα Κβαντομηχανική έγραφε ότι το αποτέλεσμα της αιτιοκρατίας ήταν «η ανάπτυξις της μηχανοκρατίας, του υλισμού και της αθεΐας». Ταυτίζοντας την αιτιοκρατία με την μηχανιστική μορφή της και με μία αφελή αναγωγή του ψυχικού στο μοριακό επίπεδο, ο Αιγινήτης έγραφε για το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης: «Δοθέντος ότι τα πάντα είναι καθορισμένα εκ των προτέρων... έπρεπε να δεχθώμεν ότι ο άνθρωπος είναι μηχάνημα με καθορισμένην πορείαν εκ των προτέρων και επομένως δεν έχει απολύτως καμμίαν ευθύνην δια τας πράξεις του».
Ο Jordan, ένας από τους πρωτεργάτες της κβαντικής εποποιΐας, στο βιβλίο του Η Φυσική στον 20ο αιώνα, στην ενότητα με τον εύγλωττο τίτλο Η εκκαθάριση του υλισμού, έγραφε: «Οι νέες αντιλήψεις που προήλθαν από τα κβαντικά φυσικά πειράματα και την θεωρητική τους επεξεργασία σημαίνουν την εκκαθάριση της υλιστικής εικόνας του κόσμου, που είχε αναπτυχθεί στην κλασσική δυτική επιστήμη, στην βάση της Ελληνικής υλιστικής φιλοσοφίας». Λίγες σελίδες πιο πριν μπορούμε να διαβάσουμε: «Ξεφορτωθήκαμε οριστικά ένα από τα πιο χτυπητά χαρακτηριστικά της υλιστικής αναπαράστασης του κόσμου (σημ: εννοεί την αιτιοκρατία), ενώ η θετικιστική θεωρία βρίσκεται επιβεβαιωμένη και αιτιολογημένη με αποφασιστικό τρόπο (P. Jordan, Physics in the twentieth century, Philosophical Library, New York, 1944, σ. 119). Σε ανάλογο μήκος κύματος κινείται και ο Heisenberg στο βιβλίο του Φυσική και Φιλοσοφία.
Το μαζικώτερο, όμως, κίνημα κατά της αιτιοκρατίας, το οποίο, μάλιστα, πήρε διαστάσεις καθολικής υστερίας, σημειώθηκε στην Γερμανία κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου. Με το θέμα αυτό θα ασχοληθούμε σε επόμενο άρθρο.
Πατέρας της αιτιοκρατίας θα πρέπει να θεωρείται ο Πατριάρχης της αρχαίας και της σύγχρονης υλιστικής κοσμοαντίληψης. Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι τα άτομα διαθέτουν εγγενώς την δυνατότητα να κινούνται. Η προαιώνια αυτή κίνηση χαρακτηρίζεται ως παλμός και είναι χαοτική προς όλες τις κατευθύνσεις. Όταν τα άτομα φυλακίζονται μέσα στα σύνθετα σώματα, αυτός ο παλμός δεν εξαφανίζεται, αλλά παρουσιάζεται ως επιτόπια ταλάντωση. Η θεμελιώδης αυτή κίνηση οδηγεί στις υπόλοιπες παράγωγες κινήσεις, οι οποίες δημιουργούνται από την σύγκρουση των ατόμων μεταξύ τους. «Πάντα τε κατ’ ανάγκην γίγνεσθαι, της δίνης αιτίας ούσης της γενέσεως των πάντων, ην ανάγκην λέγει». Οι συγκρούσεις μεταξύ των ατόμων αλλάζουν την φορά, την κατεύθυνση και την ταχύτητα τους με συνέπεια την ένωση των ατόμων σε σύνθετα σώματα ή και αμοιβαία απώθησή τους. Οι ίδιες συγκρούσεις μπορεί να οδηγήσουν και στην διάλυση των σύνθετων σωμάτων. Η κίνηση κάθε ατόμου σε μία δεδομένη στιγμή είναι συνισταμένη της κίνησης που έλαβε από το πιο πρόσφατο χτύπημα του και της δικής του προηγούμενης κίνησης, η οποία με την σειρά της είναι αποτέλεσμα δυο συνιστωσών κ.ο.κ. ως το άπειρο. Πρόκειται για μία αλυσίδα κινήσεων, η οποία δίνει το δικαίωμα στον Δημόκριτο να υποστηρίξει ότι η κίνηση, η θέση και ο προσανατολισμός ενός ατόμου σε κάθε  δεδομένο χρόνο προδιαγράφεται μέσα στην ιστορία των κινήσεων όλων των ατόμων με τα οποία ήλθε σε επαφή. Πρόκειται, προφανώς, για την μηχανιστική μορφή αιτιοκρατίας, η οποία, όμως ήδη έχουμε πει, είναι ανεπαρκής για τα φαινόμενα του μικρόκοσμου.
Ο Επίκουρος είτε γιατί αντελήφθη αυτήν την ανεπάρκεια, είτε, το πιθανώτερο, από απέχθεια για κάθε τι το προκαθωρισμένο, το οποίο αναπόφευκτα οδηγεί στην μοιρολατρία, και η μοιρολατρία στην υποταγή, εισήγαγε την περίφημη κατά παρέγκλιση κίνηση. Δηλαδή την σε απροσδιόριστο χώρο και χρόνο κατά παρέκκλιση από τα αναμενόμενα κίνηση των ατόμων. Με τον τρόπο αυτόν ο Επίκουρος εισήγαγε την τυχαιότητα και την πιθανοκρατία. Όμως, το τυχαίο δεν θα πρέπει να θεωρείται άρνηση της αιτιότητας και του καθορισμού. Το τυχαίο βρίσκεται σε μία διαλεκτική σχέση αντίθεσης, ταυτόχρονα όμως και σύνθεσης με την αναγκαιότητα, την οποία προϋποθέτει, επικαλύπτει και της οποίας, με μία αντίθετη έννοια, μπορεί να αποτελεί το υπόβαθρο. Οι δυναμικοί νόμοι συχνά είναι το συνολικό αποτέλεσμα ενός τεράστιου αριθμού τυχαίων συμβάντων. Με μία αντίθετη έννοια, το τυχαίο επικαλύπτει, κάτω από την φαινομενικά χαοτική μορφή του, δυναμικές διαδικασίες. Κάθε τυχαία αλληλεπίδραση έχει τις αιτίες της και τους καθορισμούς της. Το τυχαίο δεν είναι, συνεπώς, ούτε αναίτιο ούτε ακαθόριστο. Στον κόσμο του μικρού ισχύει, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, μία πλέον πολυδύναμη και πλέον πολυσύνθετη μορφή αιτιοκρατίας, όπως ακριβώς είναι και η φύση του μικρού.
Από την άλλη μεριά, οι πιθανότητες θα πρέπει να θεωρηθούν ως το μέτρο των πολλαπλών  δυναμικοτήτων του κβαντικού στατιστικού συνόλου στις δεδομένες συνθήκες. Τροποποίηση των συνθηκών τροποποιεί την πιθανοτική κατανομή του κβαντικού συνόλου, κι αυτό επιβεβαιώνει την ισχύ μιας διαφορετικής μορφής αιτιοκρατίας στον μικρόκοσμο, η οποία υπερβαίνει τις κλασσικές μορφές καθορισμού.
Μπορούμε, επομένως, να πούμε ότι ο Επίκουρος με την κατά παρέγκλιση κίνηση άγγιξε, έστω και διαισθητικά, τα όρια του κβαντικού στατιστικού καθορισμού, εκτινάσσοντας την θεωρία του Δημόκριτου σε ύψη που μόνον οι σύγχρονες προοδευτικές κοσμοαντιλήψεις έχουν φτάσει. Νομίζουμε ότι αυτή είναι η βασική σχέση δημοκρίτειας και επικούρειας φιλοσοφίας, μία σχέση αντίθεσης αλλά και σύνθεσης πάνω σε ένα τόσο σημαντικό ζήτημα, όπως είναι η αιτιοκρατία.
Η προσφορά, όμως, του Επίκουρου δεν περιορίζεται στο επιστημολογικό επίπεδο. Ο Επίκουρος εισάγοντας με την κατά παρέγκλιση κίνηση την τυχαιότητα και την πιθανοκρατία έδωσε στο μέλλον μία προοπτική τελείως αντίθετη από εκείνο το μοιρολατρικό όσο και – όχι τυχαία βέβαια – πολυπροβεβλημένο «το πεπρωμένον φυγείν αδύνατον». Το μέλλον, μέσα στα πλαίσια κάποιου ζητήματος που εξετάζουμε, καθορίζεται πιθανοκρατικά, της κάθε πιθανής εκβάσεως εξαρτώμενης από την αλληλεπίδραση παραγόντων, που έχουν σχέση μ’ εμάς τους ίδιους, με παράγοντες του κοινωνικού, ακόμη και του φυσικού περιβάλλοντος. Συνεπώς, πεπρωμένο, γραφτό, μοίρα, κισμέτ δεν υπάρχουν. Ο άνθρωπος, σε άλλοτε άλλο  βαθμό, μπορεί να χαράξει την πορεία του στο μέλλον, έχοντας ταυτόχρονα την ευθύνη για τις αποφάσεις του και για τις πράξεις του. Έτσι καταρρέει η μυθοπλασία των αντιαιτιοκρατών, ότι δήθεν η αιτιοκρατία  με την προκαθωρισμένη, με την εκ των προτέρων προδιαγεγραμμένη εξέλιξη των πραγμάτων, προάγει την ανηθικότητα και εν γένει την εγκληματικότητα. Ο  Επίκουρος με την μεγαλοφυή σύλληψη της κατά παρέγκλιση κίνησης απάλλαξε τον άνθρωπο από τα δεσμά της μοιρολατρίας και της υποταγής, αρκεί, βέβαια, να κάνουμε κτήμα μας και πράξη τα διδάγματα του μεγάλου αυτού διανοητή.
Συμπερασματικά, ο Πατριάρχης της αρχαίας και της σύγχρονης υλιστικής κοσμοαντίληψης άνοιξε τον δρόμο για μία ορθολογική, αντικειμενική κατανόηση του κόσμου. Ο Επίκουρος έδωσε μία ποιοτικά διαφορετική διάσταση στην αντίληψη αυτή. Χωρίς να αναιρέσει την θεωρία του Δημόκριτου, και μάλιστα το ουσιαστικώτερο της στοιχείο, την αιτιοκρατία2, την απάλλαξε από τα στενά, ασφυκτικά και ανεπαρκή για την κατανόηση του μικρόκοσμου πλαίσια των μηχανιστικών αντιλήψεων, της μηχανιστικής αιτιοκρατίας. Η κατά παρέγκλιση κίνηση, την οποία περιέγραψε ο Επίκουρος, ήταν το πρώτο βήμα για την κατανόηση και την περιγραφή, αιώνες αργότερα, μιας συνθετώτερης, μιας πλέον πολυδύναμης και πλέον πολυσύνθετης μορφής αιτιοκρατίας, καταδεικνύοντας ότι δεν υπάρχει μόνον μία μορφή αιτιοκρατίας, αλλά πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους, όπως ακριβώς πολυσύνθετος και πολυπρόσωπος είναι ο κόσμος μας, ο κόσμος του οποίου αναπόσπαστο κομμάτι είμαστε εμείς οι ίδιοι.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1)  Αιτιότητα είναι η σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Αν και έννοια διαφορετική από την αιτιοκρατία, η αιτιότητα πολλές φορές χρησιμοποιείται καταχρηστικά για να υποδηλώσει την αιτιοκρατία. Ιντετερμινισμός ή αυταρχία (εαυτόν+άρχω) ή αναιτιοκρατία είναι η έλλειψη αιτιοκρατίας, δηλαδή η έλλειψη καθορισμού του αποτελέσματος από τα αίτιά του. Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί από τί τέλος πάντων καθορίζεται το αποτέλεσμα. Μα από την ελευθερία βούλησης, θα ήταν η απάντηση εκπροσώπων και υποστηρικτών του ιντετερμινισμού. Ελευθερία βούλησης είτε των μικροσωματίων είτε των ανθρώπων. Στην δεύτερη περίπτωση της ελευθερίας βούλησης θεωρούμενης ως δώρου του Υπερτάτου Όντος προς το ανθρώπινο γένος. Την αντίληψη αυτή σπεύδουν αμέσως μετά την διατύπωση της να την αναιρέσουν οι διαπρύσιοι κήρυκες, θεολόγοι και θεολογίζοντες, της ελευθερίας βούλησης, λέγοντας ότι αν δεν υπακούμε τις βουλές του Κυρίου, τις οποίες προφανώς αυτοί γνωρίζουν καλύτερα από κάθε άλλον, μας περιμένουν τα αιώνια  βασανιστήρια της Κόλασης. Και εις μεν την περίπτωση των μικροσωματίων, δοθέντος ότι η βούληση είναι αποτέλεσμα ανώτερων λειτουργιών, θα πρέπει είτε να δεχτούμε ότι τα μικροσωμάτια είναι εφοδιασμένα μ’ αυτές τις λειτουργίες, είτε ότι λειτουργούν όπως λειτουργούν επειδή υπακούουν σε κάποιους φυσικούς νόμους. Το τελευταίο ακούγεται πολύ απλό, μάλλον όμως είναι πιο κοντά στην λογική. Στην περίπτωση των ανθρώπων η ευγενής χορηγία του Κυρίου μάλλον αποδεικνύεται δώρο άδωρο. Και τούτο γιατί βούληση υπάρχει, ελευθερία όμως; Η ελευθερία του ατόμου, ως μέλους ενός κοινωνικού συνόλου, εξαρτάται και καθορίζεται από κανόνες τους οποίους έχει θεσπίσει η κοινωνία, προκειμένου να διατηρήσει την συνοχή της και σε τελική ανάλυση την επιβίωση της. Συνεπώς ελευθερία βούλησης υπάρχει τόση όσοι είναι και οι βαθμοί ελευθερίας ενός συστήματος, δηλαδή οι παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν την κατάσταση του σε σχέση με το περιβάλλον του. Ελευθερία βούλησης, όπως την εννοούν θεολόγοι και θεολογίζοντες, υπάρχει σ’ έναν Κόσμο, σ’ ένα Σύμπαν παντελώς κενό. Τέτοιο πράγμα, όμως, από ό,τι γνωρίζουμε δεν υπάρχει.
2)Πολλοί, μεταξύ των οποίων δυστυχώς και ωρισμένοι νεοεπικούρειοι, θεωρούν ότι ο Επίκουρος είναι ο   πατέρας του ιντετερμινισμού. Υποστηρίζουν, δηλαδή, ότι ο Επίκουρος με την κατά παρέγκλιση κίνηση εισήγαγε τον ιντετερμινισμό, την αντιαιτιοκρατία, σε μία θεωρία αρχέτυπο των αιτιοκρατικών θεωριών και ότι με τον τρόπο αυτόν δεν αναίρεσε την θεωρία, την οποία προηγουμένως είχε πλήρως αποδεχτεί, αλλά την ενίσχυσε. Ομολογουμένως, δυσκολεύεται κανείς να παρακολουθήσει αυτόν τον συλλογισμό.
Σύνδεσμοι: